Neutraal Moresnet, een dwergstaat in de 19e eeuw

---

Neutraal Moresnet of kortweg Moresnet was een dwergstaatje met een oppervlakte van 344 hectare (ongeveer twee keer zo groot als het huidige dwergstaatje Monaco). Het lag ongeveer zeven kilometer ten zuidwesten van Aken. Moresnet bestond van 1816 tot 1920, en grensde aanvankelijk aan het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen. Na de onafhankelijkheid van België werden dat België en Pruisen en toen een deel van Limburg in 1839 Nederlands werd, ontstond op de Vaalserberg een vierlandenpunt).

Geschiedenis.
Neutraal Moresnet ontstond doordat Pruisen en het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden tijdens het Congres van Wenen in 1815 na de val van Napoleon niet tot een akkoord konden komen over de grens tussen hun gebieden. Het twistpunt was de zinkmijn Vieille-Montagne (Altenberg) in het plaatsje Kelmis, dat in de Franse tijd deel uitmaakte van de gemeente Moresnet. Pas in 1816 werd een compromis bereikt: krachtens het traktaat van Aken werd de voormalige gemeente Moresnet in drie gedeeld waarbij het westelijk deel van Moresnet deel werd van het Verenigd Koninkrijk der

 Nederlanden onder de naam Moresnet (en bij de provincie Luik gevoegd), het latere Neutraal-Moresnet werd onder de naam Preußisch-Moresnet deel van Pruisen (en bij de Rijnprovincie gevoegd) en het daartussen gelegen neutraal gebied met het dorpje Kelmis en de zinkmijn werd een condominium (een gedeelde soevereiniteit) onder de naam Neutraal Moresnet onder gezag van achtereenvolgens Nederlands-Pruisisch, Belgisch-Pruisisch en Belgisch-Duits gezag met als staatshoofd de burgemeester van Kelmis. Beide landen bestuurden Neutraal Moresnet, een gebied met oorspronkelijk slechts 256 inwoners, met een Pruisische en een Nederlandse (na 1830 Belgische) commissaris. Er bestond een verbod om het gebied te bezetten met hun leger. Toen België in 1830 onafhankelijk werd, nam het de bestuurlijke rechten van Nederland over.

​Code Napoléon.
Neutraal Moresnet was een kunstmatige constructie, met als wetboek de Code Napoléon. Het was min of meer driehoekig met als basis de hoofdweg van Luik naar Aken. Langs het oosten en het westen convergeerden rechte lijnen naar de Vaalserberg. Er stond een kerk, een vijftigtal huizen en de zinkmijn. De grenspalen met de nabuurlanden werden geïnstalleerd op 23 september 1818. Vanaf 1833 had Neutraal Moresnet een eigen vlag met horizontale banden van zwart, wit en blauw.
Er was geen eigen rechtbank. Belgische of Pruisische rechters moesten beslissen op basis van de Code Napoléon. Er was echter ook geen administratief hof, zodat de beslissingen van de burgemeester in de praktijk definitief waren. In 1859 werd er een gemeenteraad opgericht met tien leden, benoemd door de burgemeester. Deze leden hadden alleen een adviserende bevoegdheid. De burgers hadden geen stemrecht. Wettelijk gezien waren ze statenloos.
Neutraal Moresnet had geen eigen munt, maar gebruikte de Franse frank als wettig betaalmiddel. Valuta uit Nederland, België en Pruisen (vanaf 1871: Duitsland) werden eveneens aanvaard. Vanaf 1848 waren er ook lokale munten in omloop, echter zonder wettelijke basis.
Het leven in Neutraal Moresnet werd beheerst door het bestuur van de zinkmijn. Deze was niet alleen de grootste werkgever, maar ook uitbater van een school, een hospitaal en een bank en bezat veel huizen.

Belastingparadijs.

Neutraal Moresnet werd al snel een belastingparadijs, terwijl de lonen er hoger lagen dan in de omringende gebieden. Er bestond enkel belasting op personeel en op het aantal ramen en deuren in de huizen, dus geen douane of invoerrechten. Hiervan zouden vlug enkelen profiteren om hun slag te slaan, waardoor er een economie op gang kwam. De later alsnog ingevoerde invoerrechten waren er lager dan elders, en alcohol stoken was er legaal. Dit veroorzaakte een explosie in het aantal drankhuizen. Er ontstonden al vlug drie distilleerderijen die gin produceerden. Alcoholische dranken werden op vernuftige wijze over de grenzen gesmokkeld.
Ook was er aanvankelijk geen dienstplicht. Later moesten de inwoners kiezen voor dienst voor Pruisen of voor België. Veel jongeren ontsnapten aan de dienstplicht in hun land door te gaan werken in de zinkmijn. Ook voor ontsnapte gevangenen was Moresnet een ideaal onderduikadres. De Brit Laurie Somers kon van Moresnet een gokparadijs maken, doordat de Code Napoléon niets over gokken vermeldde en het dus niet verbood. Toen casino's in België verboden werden, openden Belgische investeerders uit Spa met groot succes een casino in hotel Bergerhoff onder de naam "Cercle de Chasse et de Sport", dit tot groot ongenoegen van de Duitse keizer Wilhelm II. Het casino werd gesloten op basis van een artikel in de Code Napoléon dat een samenscholing van meer dan twintig personen zonder toelating verbood.
In 1858 had Moresnet meer dan 2500 inwoners, een vertienvoudiging ten opzichte van het oorspronkelijke aantal in 1816. In 1914 waren er 4668 inwoners. Er waren ook veel geadopteerde kinderen in het land, want bij ongewenste zwangerschap kwamen vrouwen bevallen in Moresnet. Die kinderen werden geadopteerd en reeds op jonge leeftijd (er bestond geen leerplicht) naar de zinkmijn gestuurd.

20ste eeuw.
In het begin van de 20e eeuw werd enkele malen geprobeerd om Neutraal Moresnet op te laten gaan in België en Pruisen. In 1905 begonnen onderhandelingen, die er in 1909 op uitkwamen dat de mijn Belgisch zou worden en het dorp Moresnet Pruisisch. In 1910 besloten de inwoners in een referendum echter met een meerderheid van 90% dat Moresnet bij België zou gaan horen. Duitsland zou worden gecompenseerd met een stuk grond in Belgisch-Congo.

Het einde van Neutraal Moresnet.
Het einde van Neutraal Moresnet kwam met de Eerste Wereldoorlog. In 1914 werd het bezet door Duitsland. Neutraal Moresnet werd in 1915 geannexeerd, zonder dat dit internationaal erkend werd. Duitsland verloor de oorlog, en bij het Verdrag van Versailles werd in 1919 beslist dat Neutraal Moresnet, samen met Eupen, Malmedy en Sankt Vith, bij België gevoegd zou worden. Artikel 32 van het Verdrag van Versailles luidt: "Duitsland erkent de volkomen soevereiniteit van België over het gehele betwiste gebied van Moresnet". Op 10 januari 1920 lijfde België Neutraal Moresnet definitief in en het gebied werd toegevoegd aan de Oostkantons onder leiding van generaal Herman Baltia. De naam werd gewijzigd in Kelmis (Frans: La Calamine) om verwarring te vermijden met Moresnet (in de naburige gemeente Plombières) en het aangrenzende Neu-Moresnet. In 1977 werden Kelmis en Neu-Moresnet samen met Hergenrath tot de fusiegemeente Kelmis samengevoegd.

                                                Esperanto.

 Nog voordat Neutraal Moresnet opgeheven zou worden, kwam het idee op om van het land een Esperantostaat te maken. Het idee ging uit van de Fransman Gustave Roy, een grote voorstander van de nieuwe kunsttaal Esperanto. Hij vond een enthousiaste bondgenoot in de Duitse huisarts, filatelist en esperantist Wilhelm Molly. Hij streefde ook ernaar van Moresnet een volwaardige staat te maken. Hij bracht ook postzegels uit voor het neutrale landje, die later door de Belgische autoriteiten werden verboden.
De neutraliteit van de streek leek Molly een goede reden om Moresnet tot de thuisbasis van de wereldwijde Esperantobeweging te maken. Hij slaagde er zelfs in de Esperantozetel van Genève naar Moresnet over te plaatsen. Hierdoor werd het ministaatje even voorpaginanieuws in de internationale pers.
Molly was enorm populair en groeide langzamerhand uit tot de informele president van Moresnet. Het Esperantolandje zou Amikejo gaan heten: Vriendplaats. In 1908 werd een vergadering gehouden, waarbij enkele Esperantisten en een deel van de plaatselijke bevolking bijeenkwamen. Het landje werd enthousiast aangekondigd en een mars van de plaatselijke componist Willy Huppermans op een tekst in het Esperanto, de Amikejo-mars, werd ten gehore gebracht. Dit volkslied werd door Giorgio Silfer aan het eind van de 20e eeuw weer naar boven gehaald. Uiteindelijk kwam van Amikejo weinig terecht. De Eerste Wereldoorlog gooide opnieuw roet in het eten. Molly overleed in 1919. Gedurende de Tweede Wereldoorlog werd Kelmis (voormalig Neutraal Moresnet) tijdelijk weer een deel van Duitsland net als Eupen en Malmedy. Tegenwoordig is Kelmis deel van de Duitstalige gemeenschap binnen Wallonië.
 

Bron: Wikipedia

Foto's: Erwin Damhuis
Meer lezen: Philip Dröge - Moresnet